“Sorun taşlarda mı?”, Korhan Gümüş, mimar

Sorun taşlarda değil, kafalarda

İstanbul’da bir Tasarım Bienali’nin başladığı günlerde İstiklal Caddesi’nin taşları üzerine düşünmek, belki hem tasarım, hem mimarlık, hem şehircilik nosyonları hakkında bir fikir verebilir.

Yer kaplaması olarak üretilen taşlar günümüzde endüstrinin bir ürünü. Granit gibi sert taşlar dahi gelişmiş kesme makinaları ile biçimlendiriliyor ve paketlenmiş olarak taşınıyor. Yüzyıl önceki parke taşları gibi kırma yöntemi ile elde edilmeleri, yolların kenarlarına dökülmeleri gerekmiyor.

Bu mekanik kesme tekniğinin yarattığı önemli bir sorun taşların köşelerinin kırılgan, yüzeylerinin kaygan ve maliyetin daha yüksek olması. Kaygan olmasının önüne -metro merdivenlerinde gördüğümüz gibi- pürüzlendirme yöntemi ile geçilebiliyor.

İstiklal Caddesi’nde olduğu gibi üzerine çizik atma yöntemi de var. Ancak bu işlem maliyeti artırıyor. Ayrıca değerli bir büyük taşı daha ucuz küçük bir taşa veya beton kaplamaya benzetmek çok akıllıca bir iş olmasa gerek.

Bu neden kaynaklanmış olabilir? Sorun daha sonra fark edilmiş olabilir. Demek ki önce taşlar seçilmiş. Sonra kaygan oldukları fark edilip, taşlara çizik atmaya karar verilmiş. Yoksa bu kadar uğraşılmadan, masraf yapılmadan küçük boyutlu ve ince taşları beton bir taban içine yerleştirip, çok daha ucuza aynı sonucu almak mümkün. Nitekim yapılan açıklamalardan İstiklal Caddesi’nin üçüncü defa yeniden kaplanmasında böyle bir karar verildiğini ve bu tür bir tasarımın tercih edildiğini anlıyoruz.

Bu çizik parantezini kapadıktan sonra tekrar başa dönelim: Acaba İstiklal Caddesi’ne endüstriyel üretim taşlar kaplamak şart mı? Örneğin İstiklal Caddesi neden İzmir’in eski caddelerinde, rıhtımında gördüğümüz veya Floransa’da, Venedik’te olduğu gibi büyük boyutlu, daha kolay kesilen ama kenarları keskin ve kırılgan olmayan taşlarla neden kaplanmasın? Taşların granit olmasının nedeni ne? (Sakın yöneticilerimiz “daha dayanıklı oluyorlar” demesin.) Caddenin ve sokakların kaplanmasında malzeme seçimi dışında önemli bir tasarım konusu da detaylandırma meselesi. Caddenin, sokakların kesitleri nasıl olacak, yağmur suları nasıl toplanacak, üzerinden araçlar geçtiğinde sarsıntılara ve yüklere nasıl dayanacak? Altındaki tesisat kanalları nasıl olacak? Yaya-trafik ilişkileri nasıl düzenlenecek? Kültür mirası olan bir çevre ile ilişkisi nasıl kurulacak? Görüldüğü gibi İstiklal Caddesi’ni düşünmeye ve bir tasarım geliştirmeye başlandığı zaman önce ne yapılacağına karar verilmesi gerekiyor. Ne yapılacağına karar verilmeden tasarım olmaz. Değil İstiklal Caddesi gibi bir kamusal alanı, bir evin banyosu için bile bir tasarım geliştirilmeye çalışılsa, önce düşünmek, araştırma yapmak ve yaratıcı insanları devreye sokmak gerekiyor. Tasarım, basit bir kaldırım çalışması da olsa, çetrefilli bir konu.

Şimdi gelelim İstiklal’in bu deneme yanılma yöntemi ile geliştirilmeye çalışılan “tasarımsız” (yani tasarım nosyonu ile ilişkisi olmayan) uygulama sürecine. Sayın Topbaş “İstiklal Caddesi’nin altında tarihi bir tonoz var, bu nedenle sorunlar çıkıyor, taşlar harçla bağlanamıyor” diye bir açıklama yapmış. Ancak bu açıklama da bir tasarım yönetimi ve nosyonu açısından birçok çelişki içeriyor:

1. Sistemli bir proje yönetimi deneyimi olsa, İstiklal Caddesi’nin altında “tarihi bir tonoz” olması, hatanın –hem de üstelik defalarca- yapılmasını gerektirmez. Çünkü tasarım sürecindeki araştırmada bu zaten dikkate alınmış olur. Hatırladığım kadarıyla ilk kaplamanın başarısız olmasından sonra Sayın Topbaş “bu taşlar Çin malıydı, şimdi Türk malı olanlar ile değiştiriliyor” demişti. Bu açıklamadan anlaşılan şu: Demek ki uygulama yeniden yapıldığında yönetim hala sorunun farkında değildi ki, aynı hatayı gene yaptı.

2. Şimdi gelelim kent yönetiminin sergilediği bir başka önemli çelişkiye. İstiklal Caddesi’nin altında tarihi bir tonoz yok. Cadde yayalaştırılırken yapılan projedeki uygulamayı gören herkes bilir, atıksu, su, ve elektrik tesisatını içine alacak betonarme bir galeri yapıldı, ayrıca toprak dolgunun üzerine donatılı beton döküldü ve üzerine de agrega kaplı beton plaklar kondu. Sayın Topbaş isterse Büyükşehir Belediyesi arşivinde yer alan bu projenin kesitlerinde ne olduğunu görebilir. Ama yaptığı bu açıklamadan zahmet edip, eski projeye bile bakmadığı anlaşılıyor.

3. Yapılan iki uygulamada da aynı hata yapıldığına göre sorunu tanımlamayı deneyelim: Granit taşlarla yapılan iki uygulamada da ray sistemi sökülmediği için altındaki beton bir bütün olarak yenilenmedi. Bu nedenle özellikle ağır vasıtalar ve tramvay geçerken altyapı sağlam olmadığı için taşlar oynamaya başladı. Eğer sorun Sayın Topbaş’ın iddia ettiği gibi “tarihi tonoz” olsaydı, üzerinden yıllarca trafiğin geçtiği zamanlar ve üstelik beton plaka yokken parke taşları asıl o zaman gömülürdü. Ya da aynı sorun daha önce de yaşanırdı. Demek ki bu konuda yanlış bir teşhis var.

4. Bu teşhisin işaret ettiği asıl sorun uygulamanın projesiz yapılması. Hiç bir araştırma yapılmadan (bırakalım araştırma yapılmasını, hiç düşünülmeden), taş kaplanacak sokaklar trafiğe açık mı, değil mi; taşıyacağı yük nedir, eğimi nasıldır diye bakılmadan uygulama bir müteahhitlik çalışması olarak ihale edildi. Beyoğlu’ndaki STK’ların projesiz uygulamaya itirazlarına ve İstanbul’un en büyük mimarlık bürolarının yapılması gereken projeyi gönüllü olarak üstlenmeyi önermesine rağmen.

5. Uygulamada öyle hatalar yapıldı ki, bunları saymakla bitmez. Örneğin trafiğe açık caddelere 25’lik ince karolar kaplandı. Eğimli sokaklarda dahi aynı kaplama yapılmaya çalışıldı. Uygulama aşamasında sorun fark edilince küçük parke taşı döşendi. Yanlışlıkla kaplananlar ise kısa zamanda bozuldu. Buna da herkes, İstiklal Caddesi’ni kullananlar bizzat kendi gözleriyle şahit oldu.

6. Bir de kent yönetiminin bu uygulamadan önce ne yaptığına bakalım: Dayanıklı, geri kazanılabilir özellik taşıyan ve yıllardır yerinde sapasağlam duran masif granit taşların üstü defalarca asfaltla kaplandı. Koruma kurulunun tescil kararına rağmen ara sokaklar, sürat yapılmayan, araç geçmeyen yollar dahi asfaltlandı. Sonra yapılan her kazıda yeniden asfaltlandı. Kısa bir süre içinde üç dört kez yapılan asfaltlama ile yollar yükseldi. Sonra üzerlerine bir de beton kilit taş eklendi. Bu hizmetlerin sonucunda her yağmurda evlerin zemin katlarını, bodrumlarını su bastı, yükselen kaldırımlar yüzünden yaşlılar evlerinin kapılarından çıkamaz hale geldi.

7. Bugünlerde Sayın Topbaş İstiklal Caddesi’nin Sultanahmet’teki gibi yapılacağını söylüyor. Sultanahmet’te yapılan uygulama bir felaket. İstanbul’un Roma döneminden kalan en eski meydanına arkeolojik araştırma yapılmadan beton dökmek, ortadaki stabilize zeminin üzerine beton ve makine ile kesilmiş taşlar kaplamak, asfalt dökmekten bile daha beter bir uygulama.

8. İstanbul’da yapılan uygulamalara bakıldığında Sayın Topbaş “ ben ne istersem yaparım, siz de onu kabul etmek zorundasınız” diyor. Sultanahmet Meydanı’nda, İstiklal Caddesi’nde görüldüğü gibi, kentin tarihi merkezindeki kamusal alanlarda bile kent yönetimi tasarım ve şehircilik nosyonlarını tanımıyor. Bir takım müteahhitlere işleri vererek görevini yaptığını zannediyor.

Oysa İstiklal Caddesi’nin taşlarının da gösterdiği gibi İstanbul’un mimarlığa, tasarıma, bağımsız fikir üretimine ihtiyacı var. Demek ki sorun taşlarda değil, kafalarda. Öyleyse taşları değil, önce kafayı değiştirmek gerekli.

Korhan Gümüş, mimar

oui

More Posts